Met ontroering hebben wij kennis genomen van het overlijden van dr. Sam Bos.

Afgelopen maandag 13 november overleed hij een maand en een dag na zijn 95e verjaardag. Weduwnaar van Ruth Bos-Watermann, vader, grootvader en overgrootvader. Enige overlevende van het gezin, waarin hij werd geboren en dat vermoord werd in Sobibor, omdat zij een joods gezin vormden.

Samuel Elias Bos werd geboren in een traditioneel joods gezin in Amsterdam. Hij was de zoon van Joseph Bos (1886-1943) en Mathilde Bos-Serlui (1896-1943). In de oorlog kwam hij terecht in het Nieuw Israelitisch Ziekenhuis in Amsterdam, waar hij het leuke – en zeer pittige – zustertje Ruth Watermann ontmoette. De vonk sloeg over, maar de donkere regenplassen kwamen snel dichtbij om alles uit te doven. De twee gingen nog in ondertrouw, maar voor het tot een huwelijk kwam, ontruimden de Nazi’s op 13 augustus 1943 het ziekenhuis. Ternauwernood konden ze  zich verstoppen en door de inspanningen van ds. Ader uit Nieuw-Beerta kwamen ze weg.

Ruth Watermann werd een van de zes vaste onderduikers in de hervormde pastorie van Nieuw-Beerta en Sam maakte “een tournee” langs meerdere onderduikadressen, waaronder de huisartsenfamilie Wissema, het predikantsgezin Boon en de familie Sparrenboom. Na de oorlog moest Sam verder met de ondraaglijke last dat zowel zijn ouders als zijn zus, zijn broers, zijn schoonzus en zijn zwager waren omgekomen in Sobibor. Als enige naaste familielid was er nog zijn oude grootmoeder. In hun memoires schreven Sam en Ruth aan hun kleindochter Tamar: “Toen wij terug waren in Amsterdam kregen wij van het Rode Kruis de bevestiging van het overlijden van allen die wij lief hadden met de datum van overlijden, lees vergassen, erbij. De Duitsers hadden hun werk, ook administratief, keurig gedaan…”

Na de oorlog trouwden Sam en Ruth. Hun huwelijk werd gezegend met vier kinderen. Drie van hen kregen de namen van de omgekomen broers en zus van Sam. Inmiddels zijn er kleinkinderen en achterkleinkinderen. Maar er was niet alleen de zorg voor kinderen en kleinkinderen. Als kinderarts raakte hij betrokken bij heel veel kinderen. En dat op niveau. Hij schreef mee aan het leerboek “Kindergeneeskunde en kinderverpleegkunde” en zelf schreef hij “Medisch gezinsboekje Zieke kinderen” en “In Goede Handen – Kindergeneeskunde en kinderverpleegkunde” Dr. Bos was een druk man, die gesteund werd door zijn vrouw Ruth, die zich altijd wegcijferde.

Zelf leerde ik Sam – toen nog meneer Bos – kennen tijdens mijn onderzoek naar de gebeurtenissen rond de fusillade van 20 november 1944 tussen Rhenen en Veenendaal. Hij bleek de echtgenoot te zijn van het “joodse bruidje” uit “Een Groninger pastorie in de storm”, de toen nog enige levende onderduiker van dominee en mevrouw Ader uit Nieuw-Beerta. Samen met zijn echtgenote Ruth ontmoette ik hem bij het kruis op de berg. Naar ik begrijp, was dit de eerste keer was dat ze op deze confronterende plaats stonden. Hun kinderen Folkert en Tilly Post-Bos hadden gereden en ik had een vermoeden wanneer ze zouden kunnen komen. In een nabijgelegen restaurant hebben we vervolgens lang gepraat. Heel lang. Ze lieten me toe in hun verleden, beantwoordden mijn vragen en stuurden later zelfs hun ongepubliceerde memoires toe.

Onze pogingen om het kruis op de berg te vernieuwen en te verduurzamen werden krachtig door hun gesteund. Niet in de laatste plaats ook financieel. Fors financieel. In dat proces liet Sam me ook zien hoe diep de pijn zit bij veel joodse landgenoten. De pijn, die hen is aangedaan in de naam van het kruis. Het was een uiterst pijnlijke ontdekking. Maar als een goede arts ging hij bedachtzaam en behoedzaam met me om. Niet zo vreemd. Als je Sam Bos kende, had hij iets van een vaderlijke vriend. Iets vertrouwelijks, iets loyaals, iets warms en… iets kwetsbaars

Bij de zeventigjarige herdenking bij het kruis op de berg waren Sam en Ruth Bos-Watermann er bij. Op de voorste rij, vlak naast Betty Bausch-Polak, het achternichtje van Sam, waarvan hij zich nog wist te herinneren dat hij op haar bruiloft in 1939 was geweest. Daarmee was Sam Bos de enige, die twee slachtoffers persoonlijk had gekend: ds. Bas Ader en luitenant Philip de Leeuw.

Enkele maanden later overleed Ruth, maar Sam slaagde erin om het leven toch weer op te pakken. Hij begreep daarbij ook zijn verantwoordelijkheid naar jongeren. Hij begreep dat zijn fysieke aanwezigheid het verleden tastbaar maakte voor de jongeren. Ook vorig jaar was hij er nog bij. Na de minuut stilte hees hij de vlag. Juist hij, die de Shoah had overleefd en zich daarna als arts had ingezet voor het leven van kinderen. Sam Bos hees de vlag ten teken dat niet de barbarij het laatste woord heeft, maar veeleer de vrijheid en het leven.

In zijn werkzame leven was dr. Sam Bos kinderarts. Hij schreef meerdere boeken, die met zijn werk als kinderarts te maken hadden. In juni echter verscheen zijn laatste boek “Van Ezra tot Herzl. 2400 jaar na-bijbelse geschiedenis van het joodse volk.” Het boek typeerde Sam Bos. De zoon van het oude volk, die worstelde met zijn jood zijn. Hij was zijn familie kwijtgeraakt in aan het demonisch antisemitisme van Hitler en zijn beulen. Maar waarom?

Samuel Elias verdiepte zich intens in het Jodendom en de semitische talen. In die tijd verscheen er een dun boekje van hem: ”1492-1992 De spaanse Joden”. Hij ging zelfs lesgeven als docent aan het Joods Studiecentrum te Leiden. In juli van dit jaar verscheen zijn magnum opus “Van Ezra tot Herzl. 2400 jaar na-bijbelse geschiedenis van het Joodse volk”. Hij droeg zijn indrukwekkende boek 345 bladzijden (zonder illustraties!) op aan “allen, die vermoord werden omdat zij joden waren”.  In het voorwoord sprak hij nogmaals over ds. B.J. Ader, die hem en zijn vrouw had gered, maar zelf werd gefusilleerd

Sam Bos was – voor zover mij bekend – de laatst levende joodse burger in Nederlander, die door dominee Ader werd gered. Hij schreef me: “In principe wil ik zo lang mogelijk de herdenkings-plechtigheden voor de gevallenen blijven bijwonen.” Aan dat principe heeft hij zich gehouden. Volgende week zal ik – zo God wil en we leven – bij het kruis op de berg zijn naam noemen. De naam van die oude meneer, die we inmiddels allemaal kenden en die voor ons de levende verbinding vormde met datgene, wat voor ons onvoorstelbaar is. Nu hoeft het niet meer. De zoon van het oude volk is “tot zijn vaderen vergaderd.”

Vandaag is Samuel Elias Bos begraven. Namens het comité van ouders en docenten van het Ichthus College, betrokken bij het kruis op de berg, een hartelijke condoleance aan de kinderen, klein- en achterkleinkinderen van Sam en Ruth Bos-Watermann.

Constant van den Heuvel
14 november 2017